Psychoterapia

Zbliża się ten magiczny czas, drogi Obywatelu, ten coroczny (albo i częstszy, bo czemu nie?) festiwal obietnic, uśmiechów przyklejonych taśmą klejącą i wzajemnego obrzucania się błotem, który nazywamy szumnie "demokratycznymi wyborami". Stajesz przed urną – tym świętym Graalem demokracji, a przynajmniej tak Ci wmawiają – rozdarty jak postać z taniego melodramatu. Z jednej strony jakiś tam cichy głosik (może to sumienie, a może wczorajsza zgaga?) szepcze o autentyczności i wartościach. Z drugiej – medialna nawałnica, kakofonia haseł, spotów i debat, która próbuje wcisnąć Ci gotowe odpowiedzi jak domokrążca garnki za pięć tysięcy.

Współczesne wybory to nie tyle święto demokracji, co zaawansowana wojna psychologiczna na pełną skalę. Każdy uścisk dłoni prezesa, każdy łzawy post na Facebooku o miłości do ojczyzny, każdy slogan tak pusty, że echo wraca po tygodniu – to precyzyjnie skalibrowany pocisk, celujący prosto w Twoje zmęczone życiem synapsy. Witaj w laboratorium manipulacji!

Twój Mózg – Twój (Nie)Najlepszy Doradca Przy Urnie

Myślisz, że wybierasz racjonalnie? Błagam Cię. Twój własny mózg knuje przeciwko Tobie! Jak udowodnił Daniel Kahneman (facet dostał Nobla za pokazanie nam, jacy jesteśmy głupi), 95% decyzji podejmujemy na autopilocie, używając myślowych skrótów (heurystyk). To takie mentalne fast foody – szybkie, łatwe, ale na dłuższą metę szkodliwe dla zdrowia (psychicznego i państwowego). W polityce wygląda to mniej więcej tak:

"Skoro ciągle go widzę, musi być spoko" (Efekt czystej ekspozycji): Twarz kandydata wyskakuje Ci z lodówki, telewizora, a nawet z puszki z karmą dla psa? Super! Twój mózg myli tę natrętną znajomość z zaufaniem. Nieważne, że gość ma charyzmę kaloryfera i poglądy z epoki kamienia łupanego – jest "znajomy", więc pewnie nieszkodliwy. Jak ten irytujący sąsiad, którego tolerujesz, bo jest od zawsze.
"Wiedziałem! Mądry ja!" (Błąd potwierdzenia): Podświadomie szukasz tylko tych informacji, które pasują do Twojej już istniejącej opinii. Fakty niewygodne? Ignorujesz je z gracją wytrawnego dyplomaty unikającego trudnych pytań. Czytasz tylko te portale i słuchasz tych "ekspertów", którzy klepią Cię po plecach, mówiąc "masz rację, reszta to idioci". Przyjemne, prawda? I jakże skuteczne w budowaniu betonowych baniek informacyjnych.
"Wszyscy idą, to i ja" (Iluzja grupowego myślenia): Widzisz sondaż, w którym "Twój" kandydat przegrywa? Albo sąsiadka z klatki obok mówi, że głosuje na "tamtych"? Nagle Twoje żelazne przekonania miękną jak plastelina na słońcu. Strach przed byciem "odszczepieńcem" jest silniejszy niż kręgosłup moralny. Statystyki mówią, że większość wyborców (nawet 68%!) potrafi zmienić zdanie pod wpływem opinii innych, byle tylko nie odstawać. Witaj w stadzie! Beeee!

Przykład z życia (lub z mediów, co na jedno wychodzi): Kiedyś analitycy (pewnie z nudów) przeanalizowali 500 spotów wyborczych. Wynik? Prawie trzy czwarte czasu antenowego zajęły symbole patriotyczno-religijno-ludowe, a konkretny program? Aż 12%! Reszta to pewnie były przebitki na uśmiechnięte dzieci i dumnych seniorów. Bo kto by tam zawracał sobie głowę jakimiś nudnymi reformami, gdy można pomachać flagą?

Anatomia Wielkiego Wciskania Kitu: Podręcznik Manipulatora

Robert Cialdini, taki psychologiczny MacGyver od wpływu, rozpracował podstawowe narzędzia, którymi politycy (i sprzedawcy garnków) urabiają nas jak plastelinę:

"Ja tobie kiełbasę wyborczą, ty mi głos" (Reguła wzajemności): Obiecują Ci trzynastą emeryturę, darmowe loty na Marsa albo chociaż bon na paliwo? Czujesz się podświadomie zobowiązany. To taki psychologiczny dług wdzięczności, który chętnie spłacisz przy urnie. Neuroekonomiści (brzmi mądrze, co?) potwierdzili, że takie "prezenty" aktywują w mózgu obszary odpowiedzialne za poczucie "muszę się odwdzięczyć". Nawet jeśli obietnica jest warta tyle, co zeszłoroczny śnieg.
"Miliony już wybrały! Dołącz do zwycięzców!" (Dowód społeczny): To stary numer, ale wciąż działa. "Wszyscy nasi sąsiedzi głosują na X!", "Popiera nas cała Polska!". To nie informacja, to szantaż emocjonalny. Skoro "wszyscy", to chyba mają rację, nie? Eksperymenty Ascha pokazały, że ludzie potrafią zaprzeczyć oczywistym faktom (np. że białe jest białe), jeśli grupa twierdzi inaczej. Smutne, ale prawdziwe.
"Pan Profesor/Generał/Celebryta wie lepiej" (Autorytet): Kandydat pokazuje się z kimś w kitlu, mundurze albo z kimś znanym z tego, że jest znany? Od razu +40% do zaufania. Nieważne, że ten "ekspert" ostatni raz miał kontakt z rzeczywistością na studiach, a celebryta myli Sejm z Senatem. Garnitur, tytuł lub znana twarz działają jak magiczna różdżka. W jednej z kampanii fraza "eksperci potwierdzają" padała średnio co 2,5 minuty. Ile z tych "ekspertyz" miało cokolwiek wspólnego z nauką? Całe 18%. Reszta to było czyste powietrze.

NOWY ARGUMENT: Festiwal Gospodarczych Cudów (Które Nigdy Się Nie Wydarzą)

Ach, obietnice gospodarcze! Ulubiony gatunek fantasy polskich polityków. Zbudujemy milion mieszkań (chyba w Minecrafcie), obniżymy podatki do zera (i będziemy żyć z powietrza?), stworzymy drugą Dolinę Krzemową (w Pcimiu Dolnym), a każdy Polak dostanie elektryczny samochód (ładowany chyba siłą woli). Te wizje są tak piękne i tak nierealne, że aż chciałoby się w nie wierzyć, popijając tanią herbatę i patrząc na dziurawy chodnik. Pamiętaj: im bardziej fantastyczna obietnica, tym większa szansa, że po wyborach usłyszysz "sytuacja międzynarodowa się zmieniła", "nie ma pieniędzy w budżecie" albo po prostu zapadnie niezręczna cisza.

NOWY ARGUMENT: Media – Twoje Okno na Świat (Zabite Deskami Propagandy)

Myślisz, że media tylko informują? Słodka naiwności! W dzisiejszych czasach wiele redakcji to tuby propagandowe partii, a "niezależne dziennikarstwo" często oznacza "niezależne od faktów". Jedni pokażą Ci raj na ziemi pod rządami Partii Słońca, drudzy – apokalipsę, jeśli wygra Partia Księżyca. Karmią Cię specjalnie wyselekcjonowanymi newsami, podkręcają emocje, tworzą wrogów i bohaterów. Efekt? Zamykasz się w swojej bańce informacyjnej, utwierdzasz w przekonaniach (patrz: Błąd Potwierdzenia) i tracisz kontakt z rzeczywistością. A algorytmy social mediów? Och, one już wiedzą, jak Cię podgrzać, podsuwając treści, które Cię wkurzą albo zachwycą, bylebyś tylko klikał i scrollował.

Twoje Żałosne Próby Obrony: Jak Udawać, Że Wybierasz Świadomie

No dobrze, ponarzekaliśmy, ale może jest jakaś nadzieja? Może da się jakoś obronić przed tym całym szajsem? Spróbujmy tych "eksperckich" metod (śmiech przez łzy):

Krok 1: Mapa Wartości (Czyli Jak Oszukać Samego Siebie, Że Wiesz, Czego Chcesz)

Zanim dasz się porwać kampanijnemu tsunami, zrób sobie "mapę wartości".

Wypisz 10 rzeczy, które są dla Ciebie "ważne" (sprawiedliwość, wolność, niskie podatki, żeby sąsiad miał gorzej – cokolwiek).
Uszereguj je (powodzenia z wyborem między "tanią wódką" a "przyszłością wnuków").
Zaznacz te "nie do negocjacji" (a potem patrz, jak politycy negocjują je w kuluarach za stołek w spółce skarbu państwa). Fajne ćwiczenie, naprawdę. Taki Kompas Wyborczy może Ci nawet pokazać, który kandydat teoretycznie jest Ci najbliższy. Szkoda tylko, że teoria często rozjeżdża się z praktyką.

Krok 2: Dekonstrukcja Przekazu (Czyli Syzyfowa Praca Fact-Checkera)

Słyszysz obietnicę? Włącz tryb detektywa (i przygotuj zapas kawy):

Kto za to płaci? Sprawdź rejestry. Może się okazać, że kampanię "obrońcy uciśnionych" finansuje jakiś szemrany oligarcha. Szok i niedowierzanie!
O czym NIE mówią? Czasem to, co przemilczane (np. skąd wezmą kasę na te wszystkie cuda), jest kluczowe.
Jakie emocje chcą wzbudzić? Czy próbują Cię wystraszyć (imigrantami, LGBT, Rosją, cyklistami)? Czy raczej karmią tanią nadzieją ("będzie lepiej!") albo nostalgią ("kiedyś to było!")?
Czy to prawda? Sprawdzaj na Demagog.pl i innych portalach fact-checkingowych. Przygotuj się na depresję, gdy zobaczysz skalę kłamstw.
Co to oznacza dla MNIE i moich "wartości"? Porównaj z mapą z Kroku 1 i westchnij ciężko.

Ciekawostka z Demagoga: Kiedyś wyliczyli, że 43% obietnic z poprzedniej kampanii prezydenckiej nawet nie udawało, że trafi pod obrady parlamentu. Po prostu wyparowały jak kamfora.

NOWY ARGUMENT: Deepfake i Inne Cuda Techniki – Witajcie w Erze Post-Prawdy

Myślisz, że potrafisz odróżnić prawdę od fałszu? Powodzenia w starciu z deepfake'ami – filmikami, na których Twój ulubiony (lub znienawidzony) polityk mówi rzeczy, których nigdy nie powiedział, z przekonującą mimiką i głosem. Albo z armią botów i trolli zalewających internet spreparowanymi informacjami, skrojoną idealnie pod Twoje lęki i uprzedzenia. Dzisiejsza manipulacja to już nie tylko tanie chwyty Cialdiniego, to zaawansowana technologia w służbie dezinformacji. Zanim zdążysz sprawdzić fakt, fejk już obiegnie świat i zrobi swoje.

Czerwone Flagi, Które Powinny Wyć Jak Syreny Przeciwlotnicze

Są pewne sygnały, które powinny sprawić, że Twój wewnętrzny bullshit-detektor zacznie piszczeć:

Mistrzowie Ogólników: Zdania typu "Chcemy silnej Polski", "Liczy się człowiek", "Razem możemy więcej". Brzmią pięknie, jak coachingowy bełkot. To słowa-szufladki, w które każdy może włożyć własne marzenia i oczekiwania. Nie znaczą absolutnie nic.
Argumenty z D.... (Ataki ad personam):** Zamiast dyskutować o programie, kandydat wyzywa przeciwnika od zdrajców, złodziei, agentów, albo komentuje jego wygląd czy życie prywatne? Klasyka. To najprostszy sposób na odwrócenie uwagi od własnej mizerii i zagranie na najniższych instynktach tłumu.
Wioski Potiomkinowskie 2.0: Sztucznie kreowane tłumy na wiecach (często przywiezione autokarami za dietę i kanapkę), entuzjastyczne komentarze w internecie pisane przez wynajęte agencje. Wszystko po to, by stworzyć iluzję masowego poparcia i uruchomić efekt owczego pędu. Patrz punkt 3 o mózgu.
NOWY ARGUMENT: Archetypy Polityczne – Galeria Osobliwości: Zwróć uwagę na powtarzające się typy: "Trybun Ludowy" (jeżdżący najnowszym SUV-em), "Chłodny Profesjonalista" (który mówi tak, że nikt go nie rozumie, ale brzmi mądrze), "Mąż Stanu Zatroskany Ojczyzną" (którego dzieci studiują za granicą, a majątek jest przepisany na żonę), "Wieczny Opozycjonista" (który krytykuje wszystko, ale sam nie ma żadnego planu). Rozpoznanie archetypu pomaga zdjąć maskę.

Próba Zen Przed Pójściem na Stracenie: Medytacja Wyborcza (Bez Gwarancji Skuteczności)

Czujesz, że zaraz eksplodujesz od tego wszystkiego? Neurobiolodzy (znowu oni!) wymyślili technikę na wyłączenie autopilota. Spróbuj, co Ci szkodzi (oprócz straconej minuty):

Oddech 1: Skup się na ciele. Co czujesz? Ścisk w żołądku? Napięcie w karku? Może to znak, że coś jest nie tak? A może po prostu zjadłeś za dużo bigosu.
Oddech 2: Zadaj pytanie: "Czy ten wybór naprawdę coś zmieni? Czy za 5 lat będę pamiętał, na kogo głosowałem, czy tylko będę narzekał tak samo?".
Oddech 3: Wyobraź sobie, że tłumaczysz swój wybór... swojemu kotu. Czy patrzy na Ciebie z politowaniem? Jeśli tak, może to coś znaczy.

Podobno ludzie stosujący tę technikę rzadziej żałowali głosu. Ale może po prostu byli bardziej zrelaksowani i łatwiej im było pogodzić się z nieuchronnym rozczarowaniem.

Epilog: Głosuj, Nie Głosuj, I Tak Będzie Zabawnie (Albo Strasznie)

Wybory to nie test na inteligencję ani moralność. To raczej narodowy, masochistyczny rytuał, w którym udajemy, że mamy na coś wpływ. Możesz stworzyć mapę wartości, prześwietlać programy, medytować przed urną – a i tak na końcu możesz poczuć się zrobiony w konia.

Jak mawiał klasyk (chyba jakiś pesymista): "Najtrudniej jest zaakceptować samego siebie". A może jeszcze trudniej zaakceptować polityków, których sami wybieramy? Głosując w zgodzie ze swoją (chwilową) mapą wartości, może nie zmienisz kraju, ale przynajmniej zachowasz resztki godności. Albo i nie. W końcu jedyna waluta, której żadna kampania nie może zdewaluować, to chyba tylko zdolność do śmiania się z tego całego absurdu.

Więc idź (albo nie idź) i zagłosuj (albo nie głosuj). Tak czy inaczej, przygotuj popcorn. Kolejny sezon politycznego reality show właśnie się zaczyna! I pamiętaj – zawsze mogło być gorzej. Chociaż… czy na pewno?

Instrukcja Obsługi Wyborcy: Jak Udawać, że Masz Wybór, i Nie Zwariować (Całkiem)